ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ ήταν περίπτωση. Χαρακτηριστικό δείγμα μιας γενιάς  επαναστατικής που πήρε πολύ στα σοβαρά το μετασχηματισμό του κόσμου ήταν, παρόλα αυτά, απολύτως μη τυπική περίπτωση. Έμοιαζε στους συντρόφους της εποχής της σε όλα όσα ήταν τα μεγάλα τους πλεονεκτήματα, με κυριότερο, νομίζω, το γεγονός πως δεν υπήρχαν μεταξύ τους «θεωρητικοί» και «πρακτικοί». Όλοι σχεδόν οι σοσιαλδημοκράτες, αλλά και οι κομμουνιστές και οι αναρχικοί από τα μέσα του 19^ου αι. μέχρι το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο σκέφτονταν, έγραφαν και έπρατταν πολιτικά –ακόμη και «στρατιωτικά», όταν ήταν απαραίτητο- χωρίς να διακρίνουν αυτές τις δραστηριότητες ως εξειδικεμένες πρακτικές προορισμένες καθεμιά για διαφορετικούς ανθρώπους. Ανάμεσά τους η ιδέα ενός ακαδημαϊκού μαρξισμού θα ηχούσε εξαιρετικά παράδοξη. Δεν υπήρξε, άλλωστε, κανείς θεωρητικός του εργατικού κινήματος τότε, που να έχει προνομιακή σχέση με τον πανεπιστημιακό θεσμό. Όπως δεν υπήρξε και κανείς «θεωρητικός» γενικότερα. Ήσαν οι ίδιοι και στην πρώτη γραμμή των πολιτικών και κοινωνικών αγώνων, όπως και στις διαμάχες στα περιοδικά και στις εφημερίδες, στα πολύτιμα ακόμη και σήμερα μέσα ανάλυσης και αγώνα, που μας άφησαν.

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ ήταν μία ανάμεσά τους. Και ξεχωριστή, όμως, πολύ. Σε τί συνίσταται η μη τυπικότητα αυτής της χαρακτηριστικής περίπτωσης; Ανάμεσα σε άλλα, νομίζω, και στο γεγονός πως ήταν μία και όχι άλλος ένας. Το φύλο της, συνθήκη απολύτως απαγορευτική ακόμη και για τη στοιχειώδη δημόσια παρουσία τότε, προδιέγραφε μια ζωή στη σκιά. Η αναίρεση αυτού του πεπρωμένου υπήρξε η πρώτη και πιο επιτυχημένη, όπως ήρθαν τα πράγματα, επανάσταση για τη Ρόζα. Η Ρόζα ήταν γυναίκα και δεν έπαψε να είναι γυναίκα εξαιτίας της εμπλοκής της στην πρώτη γραμμή της σκληρής επαναστατικής πολιτικής. Δεν θέλει πολύ προσπάθεια και προσοχή για να αντιληφθεί ένας στοιχειωδώς επαρκής αναγνώστης πως τα κείμενά της, οι θεματικές που συχνά παρεισφρέουν, αλλά και το ύφος έχει τον τόνο του φύλου της. Νομίζω πως και γι’ αυτό το έργο της είναι πολύτιμο: μας προσφέρει μια οπτική γωνία διαφορετική από τις συνηθισμένες, βοηθώντας να αποκομίσουμε συνολικότερη εικόνα.

Η ιδέα αυτή δεν είναι βέβαια πρωτότυπη. Το γεγονός πως το φύλο της καθόρισε σε σημαντικό βαθμό το έργο της υποσημειώθηκε συχνά –για καλό και για κακό. Η αναφορά, άλλωστε, στον επαναστατικό ρομαντισμό της Ρόζας –από φίλους και εχθρούς- είναι άμεσα συνδεδεμένη με μια τέτοια ιδέα. Και είναι, ακόμη, συνδεδεμένη με την υποψία πως η στάση της γενικότερα, ίσως και η θεωρία της ακόμη, καθορίζεται από ιδιαίτερους ψυχολογικούς παράγοντες. Ο Τζορτζ Λιχτχάιμ έφθασε στο σημείο να υποστηρίξει πως «η Λούξεμπουργκ σε όλη της την πορεία έδινε την εντύπωση πως θεωρούσε τον συνειδητό έλεγχο ως μια απειλή για το αυθόρμητο –μια τυπικά γυναικεία στάση». Εδώ, λοιπόν, ο ψυχολογικός προσανατολισμός αποκτά βιολογικό υπόστρωμα, εφόσον φαίνεται να αντιστοιχεί στη γυναικεία φύση του φορέα του. Η μη απόρριψη του αυθόρμητου, το ενδιαφέρον για την προσοικείωσή του και την ένταξή του στην επαναστατική σοσιαλιστική στρατηγική κάτι χρωστάει σε αυτό.

Είναι δεδομένο πως παρατηρήσεις αυτού του είδους τις περισσότερες φορές υπηρέτησαν προσπάθειες «ανατροπής» των ιδεών της Ρόζας. Επιχείρησαν, δηλαδή, αποδίδοντας σε συγκεκριμένες θέσεις μια «μεροληψία φύλου» να τις αποδομήσουν από αυτό και μόνο. Αγνοώντας, παραδόξως, πως μια άλλη μεροληψία, η ταξική, είχε θεωρηθεί πλεονέκτημα για μια κατανόηση του κόσμου που ήταν συμβατή με το σχέδιο ριζικής αλλαγής του. Φτάνει, όμως, η ιδιότυπη επιστημολογία.

Ο «λουξεμπουργκικός αυθορμητισμός», που τόσο πολεμήθηκε, κυρίως εντός της Αριστεράς,  έχει χωρίς αμφιβολία «δικαιωθεί». Και μπορεί να εξηγήσει καλά το τι συμβαίνει στις εξεγέρσεις και το γιατί οι εξεγέρσεις είναι δίκαιες, όσο κι αν πολλοί επιχειρούν να τις αμφισβητήσουν από δεξιά κι αριστερά. Το είδαμε έντονα να συμβαίνει και σε μας με αφορμή τα πρόσφατα δεκεμβριανά- που δεν ήταν λέει κίνημα ή εξέγερση γιατί «δεν είχε στόχους, σαφήνεια και συνειδητό προσανατολισμό», γιατί ξέσπασε, δηλαδή, χωρίς την έγκριση των κηνσόρων του «πνευματικού κόσμου» ή των άλλων, των αιώνιων σταλινικών.

Η τοποθέτηση της Ρόζας σχετικά με το αυθόρμητο πρέπει να κατανοηθεί με όλο το στρατηγικό δυναμικό που εμπεριέχει. Είναι ισχυρά δεμένη με την μεγάλη εμμονή της στη δημοκρατία, με την ιδέα πως στο μέτρο που ο σοσιαλισμός απαιτεί τον έλεγχο των κοινωνικών διαδικασιών από το σύνολο των εργαζομένων δεν είναι δυνατό να θεωρηθεί πως ο δρόμος για το σοσιαλισμό θα μπορούσε να βάλει στην άκρη την άμεση παρέμβαση και την ενεργό συμμετοχή τους σε κινήματα μεγάλης έκτασης και ορμής. Με άλλα λόγια ο δρόμος για το σοσιαλισμό είναι ο δρόμος της δημοκρατίας στο μέτρο που απαιτεί την πιό εκτεταμένη εμπλοκή των απλών ανθρώπων σε όσα τους αφορούν.    Όπως σημειώνει η ίδια στο Μαζική απεργία, κόμμα, συνδικάτα, «[τ]ο αυθόρμητο στοιχείο παίζει ένα μεγάλο ρόλο… [πράγμα που] οφείλεται στο γεγονός… ότι σε κάθε ιδιαίτερη δράση παρεμβαίνει μια τέτοια απειρία στοιχείων οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών, γενικών και τοπικών, υλικών και ψυχολογικών που είναι αδύνατον να τα κατατάξεις, να τα αναλύσεις, να τα αναπτύξεις όπως σε ένα αριθμητικό πρόβλημα…». Χρειάζεται, λοιπόν, μια «αίσθηση» της κατάστασης πολύ πέρα από αυτό που μπορεί να παράσχει η «λογική», μια αίσθηση που συγκεφαλαιώνει σχεδόν ασύνειδα την προαναφερόμενη απειρία παραγόντων και χωρίς την οποία η επαναστατική πολιτική είναι αδύναμη. Η δημοκρατία διασφαλίζει τη συλλογική παραγωγή αυτής της αίσθησης. Οι νέες μορφές πάλης δεν εφευρίσκονται από καμιά διεύθυνση, αλλά γενιούνται από τη δημιουργική πρωτοβουλία των απλών ανθρώπων.

Νομίζω πως αυτές είναι σπουδαίες απόψεις. Η υποψία πως μια Ρόζα ήταν πιθανότερο να τις διατυπώσει από ό,τι ένας Καρλ κάνει το πράγμα ακόμη πιο ενδιαφέρον. Ας το δούμε λίγο περισσότερο…

Ο Χρήστος Λάσκος είναι καθηγητής Λυκείου