| Η εισήγηση του Γιάννη Δραγασάκη στο Διεθνές Συνέδριο «Δημόσιο χρέος και πολιτικές λιτότητας στην Ευρώπη: Η απάντηση της Ευρωπαϊκής Αριστεράς», που διοργανώσαν το Κόμμα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, ο Συνασπισμός και το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς |
|
Του Γιάννη Δραγασάκη
Το πρόβλημα της δημόσιας και της ιδιωτικής υπερχρέωσης αναδεικνύεται ολοένα και πιο έντονα σε ένα παγκόσμιο πρόβλημα. Στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες, μαζί και στην Ελλάδα, αποτελεί κορυφαίο κοινωνικό, οικονομικό και πρωτίστως πολιτικό πρόβλημα. Διότι ήταν αποτέλεσμα συγκεκριμένων πολιτικών που έχουν τις ρίζες τους στη μακρόχρονη άνιση διανομή των εισοδημάτων και σε προβλήματα της πραγματικής οικονομίας. Ήταν μια συνειδητή επιλογή στο πλαίσιο των νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων που κυριάρχησαν, με στόχο την αποκομιδή εύκολων κερδών από τις τράπεζες κυρίως, αλλά όχι μόνο, την πρόσκαιρη συγκάλυψη των κοινωνικών ανισοτήτων και την άμβλυνση των κυκλικών κρίσεων του καπιταλισμού με μια μεγέθυνση που γινόταν με την διαρκή στήριξη του δανεισμού. Δεν πρόκειται λοιπόν περί λάθους, αλλά είναι μια συνειδητή και συστημική επιλογή.
Στη χώρα μας ειδικά, ενώ ο συνολικός δανεισμός αυξανόταν επί χρόνια,πολύ πιο γρήγορα από την αύξηση του εθνικού εισοδήματος, πράγμα που διαρκώς επισημαίναμε μέσα και έξω από τη βουλή, οι ελληνικές κυβερνήσεις αλλά και οι τράπεζες δανείζονταν και δάνειζαν ανέμελα. Και τούτο γιατί, όπως κάποια στιγμή αναγνώρισε ο Πρόεδρος του Eurogroup κ. Γιούνκερ, ήταν μεγάλα τα κέρδη που προέκυπταν για ξένα και για ελληνικά συμφέροντα μέσα από αυτή την ανακυκλούμενη βιομηχανία δανεισμού, την αντίστοιχη κατανάλωση και τις αντίστοιχες εισαγωγές. «Τα ξέραμε» δήλωσε ο κ. Γιούνκερ «από καιρό». Τότε γιατί, θα μπορούσε να ρωτήσει κάποιος, ζητάνε θυσίες από τον ελληνικό λαό και όχι από όσους, μέσα και έξω από την Ελλάδα, καρπώθηκαν τα κέρδη; Τώρα οι ιθύνοντες, σε Ελλάδα και Ευρώπη, προσπαθούν να ενοχοποιήσουν τους εργαζόμενους, για να κρύψουν τις δικές τους ευθύνες.
Το πρόβλημα του δημόσιου χρέους είναι όχι μόνο πολιτικό αλλά και βαθύτατα ταξικό. Διότι κατά βάση προκύπτει από την κοινωνικοποίηση, μέσω του κράτους, του κόστους των κρίσεων και ζημιών του ιδιωτικού τομέα. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι η Ιρλανδία. Με δημόσιο χρέος 27% πριν από την κρίση, απειλείται τώρα με χρεοκοπία διότι το κράτος απορρόφησε τις ζημιές των τραπεζών. Το ίδιο φαινόμενο, μετατροπή δηλαδή του ιδιωτικού χρέους σε δημόσιο, παρατηρείται στην Πορτογαλία, την Ισπανία και αλλού.
Σε μας αυτό βέβαια έγινε και από παλαιότερα, σε προηγούμενες κρίσεις. Το ελληνικό δημόσιο χρέος δημιουργήθηκε κυρίως τη δεκαετία του ’80 και στις αρχές της δεκαετίας του ’90, όταν από 22%, που ήταν το 1980, έφτασε το 98% το 1993 και σήμερα, μετά την κρίση, τη στήριξη των τραπεζών και την ύφεση που προκαλεί η πολιτική του Μνημονίου, εκτιμάται στο πρωτοφανές ύψος του 150% του ΑΕΠ.
Στην Ελλάδα το πρόβλημα του δημόσιου χρέους επιτείνεται και από ειδικότερες αιτίες. Μελέτες Ελλήνων οικονομολόγων, εκθέσεις του Οικονομικού Επιμελητηρίου Ελλάδας και άλλων φορέων μας επιτρέπουν να ξεχωρίσουμε τρεις, τις πιο σημαντικές, που είναι:
α) Η φορολογική ασυλία των ισχυρών, η διάχυτη φοροδιαφυγή και η υστέρηση των φορολογικών εσόδων σε σχέση με τα μέσα επίπεδα της ευρωζώνης.
β) Οι υψηλές στρατιωτικές δαπάνες και οι εξοπλισμοί, που ευθύνονται για το 1/3 περίπου του πριν την κρίση χρέους.
γ) Η απουσία κάθε συστήματος ελέγχου και αξιολόγησης της κοινωνικής αποτελεσματικότητας των δημόσιων δαπανών και η μετατροπή του δημοσίου σε χώρο ελεύθερης δράσης των ιδιωτικών συμφερόντων, ιδίως μετά την επέλαση του νεοφιλελευθερισμού. Άρα δεν ευθύνεται το κράτος γενικώς, όπως λένε, οι απολογητές του ισχύοντος συστήματος αλλά η περαιτέρω υποταγή του κράτους σε ιδιωτικά συμφέροντα και σε ιδιοτελείς συμπεριφορές και πρακτικές.
Ενώ όμως το δημόσιο χρέος, όπως είδαμε, προϋπήρχε, αλλά ήταν διαχειρίσιμο μέχρι και το 2009, η μετεξέλιξή του σε ανοιχτή κρίση και ο αποκλεισμός από τις αγορές δανεισμού δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο ενδογενών αιτιών. Πέρα από τις ευθύνες της νέας κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, ήταν αποτέλεσμα αφ’ ενός της διεθνούς κρίσης και αφ’ ετέρου της νεοφιλελεύθερης αρχιτεκτονικής της Νομισματικής Ένωσης, των εγγενών ελλειμμάτων και αντιφάσεων του ευρώ, της απουσίας μηχανισμών κοινού δανεισμού και κοινής άμυνας απέναντι στην κερδοσκοπία και την παντοδυναμία των χρηματοπιστωτικών αγορών. Σήμερα τα ελλείμματα αυτά, λίγο ως πολύ, αναγνωρίζονται. Επίσης πολλοί, ακόμη και κορυφαίοι παράγοντες της Ε.Ε., αναγνωρίζουν ότι το μέγεθος και το οικονομικό κόστος της ελληνικής κρίσης μεγάλωσε εξαιτίας των προβλημάτων αυτών αλλά και της σκόπιμης ολιγωρίας της Γερμανίδας καγκελαρίου κας Μέρκελ και των ευρωπαϊκών αρχών.
Ριζική λύση με κοινή αριστερή ευρωπαϊκή στρατηγική Από την ανάλυση αυτή προκύπτουν δύο διαπιστώσεις και ένα συμπέρασμα.
Διαπίστωση πρώτη: Το συσσωρευμένο δημόσιο χρέος των 300 περίπου δις ευρώ αντιπροσωπεύει ένα κεφάλαιο που δεν υπάρχει πλέον ούτε ως χρήμα ούτε ως παραγωγική δυνατότητα. Είναι ένα κεφάλαιο που έχει αναλωθεί σε μια κατανάλωση που δεν υπάρχει πλέον, σε εξοπλισμούς οι οποίοι δεν παράγουν εισόδημα, σε υποδομές που φθείρονται ή αντιπροσωπεύει κέρδη και φοροκλοπές που και τα δύο έχουν, σε μεγάλο βαθμό, φυγαδευτεί στο εξωτερικό. Άρα, αυτό το συσσωρευμένο χρέος, ως αναλωθέν κεφάλαιο, δεν μπορεί να αναπαραχθεί, δεν μπορεί να δώσει εισόδημα, άρα δεν μπορεί να πληρωθεί.
Αν το πλεόνασμα από την όποια μελλοντική ανάκαμψη χρησιμοποιηθεί για την αποπληρωμή αυτού του παλαιού και αναλωθέντος πια κεφαλαίου, όπως προβλέπει το Μνημόνιο και υποστηρίζει η κυβέρνηση, η Ελλάδα θα μείνει αιωνίως υπερχρεωμένη, αν δεχθούν να την δανείζουν φυσικά, η οικονομία θα μπει σε μακροχρόνιο μαρασμό και η κοινωνία θα γνωρίσει την εξαθλίωση. Αν πουληθεί η δημόσια περιουσία, όπως ζητείται επιτακτικά, για να αποπληρωθεί αυτό το παλαιό χρέος, αυτό θα ήταν μια ληστεία προς τις νέες γενιές και μια ταπείνωση διαρκείας. Κάνει εντύπωση που οι πιέσεις αυτές έρχονται κυρίως από μια χώρα που ο λαός της έχει ταπεινωθεί στο παρελθόν και γνωρίζει επομένως καλά τις μακροχρόνιες συνέπειες τέτοιων ταπεινώσεων.
Διαπίστωση δεύτερη: Ο μόνος τρόπος για να μπορέσει να εξυπηρετηθεί ένα μέρος αυτού του αναλωθέντος κεφαλαίου, του παλαιού χρέους δηλαδή, είναι μέσω μιας νέας ανάπτυξης, η οποία όμως για να επιτευχθεί απαιτεί νέους πόρους. Θεωρητικά θα μπορούσε να εξυπηρετηθεί και όλο το χρέος και μακροχρόνια να αποσβεσθεί, όπως έγινε μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο με το χρέος των ΗΠΑ και άλλων χωρών, μέσω μιας ισχυρής και διαρκούς ανάπτυξης. Όμως η ύπαρξη μιας τέτοιας προοπτικής απαιτεί ριζική αλλαγή της κυρίαρχης ευρωπαϊκής πολιτικής, ένα πανευρωπαϊκό αναπτυξιακό σχέδιο και μαζική μεταφορά μη δανειακών πόρων, όπως είχε γίνει μεταπολεμικά με το σχέδιο Μάρσαλ.
Το πρόβλημα του Δημόσιου Χρέους καλούμαστε λοιπόν να το προσεγγίσουμε καταρχήν στρατηγικά και όχι λογιστικά. Και έχουν δίκιο όσοι, όπως ο Ζακ Ατταλί σε ένα πρόσφατο βιβλίο του, μας καλούν να σκεφθούμε το πρόβλημα του Δημόσιου Χρέους με όρους ενός «καλού» και ενός «κακού» χρέους. Το «καλό» χρέος είναι το νέο χρέος που πρέπει να υπάρξει, με φειδώ ασφαλώς, μόνο για αναπτυξιακούς σκοπούς και το «κακό», είναι το χρέος που έρχεται από το παρελθόν, το οποίο θα πρέπει να απορροφηθεί από κάποιον ευρωπαϊκό ή διεθνή φορέα, μέσω του οποίου θα μπει σε μια διαδικασία μακροχρόνιας απόσβεσής του. Ίσως έχουν δίκιο, για να αναφερθώ σε μια διαφορετική πρόταση, επίσης, το Δίκτυο Ευρωπαίων Οικονομολόγων, ο καθηγητής Βαρουφάκης και όλοι όσοι υποστηρίζουν, καιρό τώρα, πως ένα μέρος των εθνικών χρεών πρέπει να απορροφηθεί από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα και, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, να αδρανοποιηθεί. Άλλωστε αυτό δεν κάνουν και η Ιαπωνία και οι ΗΠΑ μέσω των κεντρικών τραπεζών; Η κοινή ιδέα εδώ είναι πως το παλιό χρέος, το πεθαμένο κεφάλαιο, δεν θα πρέπει να πνίξει, κρατώντας δέσμιο, το ζωντανό κεφάλαιο και μαζί μ’ αυτό ολόκληρη την οικονομία και την κοινωνία, σε ένα εξαντλημένο παρελθόν.
Αυτές είναι οι διαπιστώσεις. Το συμπέρασμα, που υποσχέθηκα, είναι ότι υπάρχει προοδευτική λύση στο πρόβλημα του χρέους. Όμως η λύση αυτή περνά μέσα από μια διαπραγμάτευση με δύο κυρίως επίδικα θέματα: το πρώτο είναι η μείωση του χρέους και του κόστους εξυπηρέτησής του σε ανεκτά επίπεδα και το δεύτερο είναι η χρηματοδότηση της ανάκαμψης, της ανασυγκρότησης της οικονομίας και της νέας ανάπτυξης. Εννοείται πως στην εξειδίκευση μιας τέτοιας διαδικασίας θα πρέπει να διευκρινιστούν πολλά θέματα. Για παράδειγμα, ορισμένοι δικαιούχοι, όπως ασφαλιστικά ταμεία σε Ελλάδα και Ευρώπη, ή μικροαποταμιευτές, θα πρέπει να εξαιρεθούν από το όποιο κόστος ή να αποζημιωθούν. Επίσης η ρύθμιση του Δημόσιου Χρέους, για να έχει πρακτικό αποτέλεσμα, πρέπει να περιλαμβάνει τη ρύθμιση του χρέους των τραπεζών και μέρος του ιδιωτικού χρέους, ιδίως αυτό των φτωχών νοικοκυριών. Ακόμη πρέπει να προβλεφθεί μια ρήτρα ώστε σε περίπτωση ύφεσης ή υψηλής ανεργίας να μειώνεται ή και να παγώνει προσωρινά η εξυπηρέτηση του χρέους.
Μπορούμε λοιπόν να εργασθούμε για μια πολυμερή ευρωπαϊκή διάσκεψη για το χρέος, τις ανισότητες και τις αναπτυξιακές ασυμμετρίες στην Ευρώπη, που θα αντιμετωπίσει τα προβλήματα αυτά με τρόπο ριζικό και συνολικό για όλες τις χώρες και θα θέσει την ευρωπαϊκή προοπτική σε νέες βάσεις. Η άλλη επιλογή είναι να αφεθούν τα προβλήματα να σέρνονται μέσα σε ατέρμονες διμερείς και αποσπασματικές διαπραγματεύσεις, πιέσεις, εκβιασμούς και επαναλαμβανόμενες κρίσεις.
Πιστεύω πως η πρώτη εκδοχή πρέπει να είναι η επιλογή μας. Υπάρχουν όμως δυνατότητες να φτάσουμε σε μια τέτοια προοπτική; Θα ήθελα να διευκρινίσω ότι μια τέτοια ρύθμιση έχει παραπλήσια λογική με τη ρύθμιση που πέτυχε η Γερμανία το 1953 στα δικά της χρέη. Άρα δεν είναι μια λύση εξωπραγματική.
Μπορούμε να πούμε επίσης ότι, σε αντίθεση με το κλίμα που υπήρχε ένα χρόνο πριν, το πρόβλημα του Δημόσιου Χρέους αρχίζει να συνειδητοποιείται ως ένα πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο πρόβλημα. Αρχίζει να συνειδητοποιείται ότι το πρόβλημα, στ’ αλήθεια, δεν είναι το δημόσιο χρέος από μόνο του αλλά η ύφεση, το ιδιωτικό χρέος, το χρέος των τραπεζών και η συνέχιση της πολιτικής που δημιουργεί το χρέος. Άρα και εκεί που σήμερα δεν υπάρχει πρόβλημα Δημόσιου Χρέους, αύριο μπορεί να εμφανισθεί. Αρχίζει έτσι να αναπτύσσεται ένας ευρύτερος προβληματισμός και από δυνάμεις πέραν της Αριστεράς, ακόμη και παράγοντες της σοσιαλδημοκρατίας που, μαζί με τις προτάσεις του ΚΕΑ, του Δικτύου Ευρωπαίων Οικονομολόγων, του Attac, και πολλών άλλων κοινωνικών και επιστημονικών οργανώσεων και παραγόντων, συγκροτούν τον πυρήνα μιας προοδευτικής ευρωπαϊκής απάντησης στο πρόβλημα του χρέους. Αν και ο διάλογος συνεχίζεται με συγκλίνουσες όσο και αποκλίνουσες απόψεις, βασικά σημεία μιας τέτοιας πολιτικής είναι:
Πρώτο, να επιτραπεί ο κατευθείαν δανεισμός και των κρατών από την ΕΚΤ, όπως συμβαίνει και με τις τράπεζες.
Δεύτερο, να δημιουργηθεί κοινός μηχανισμός δανεισμού για την έκδοση ευρωομολόγων που, υπό όρους και προϋποθέσεις, θα μπορούσε να περιορίσει τη δύναμη των αγορών να κερδοσκοπούν με τις διαφορές επιτοκίων.
Τρίτο, να μετατραπεί μέρος των εθνικών χρεών σε κοινό ευρωπαϊκό χρέος.
Τέταρτο, να γίνει διαγραφή, αδρανοποίηση ή επαναγορά μέρους του χρέους με τους πόρους ενός φόρου επί των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών ή και της περιουσίας.
Πέμπτο, να εξασφαλισθεί αναπτυξιακή ώθηση σε όλη την Ε.Ε., με αιχμή την απασχόληση, την κοινωνική ανάπτυξη και την αλληλεγγύη, μέσα από έναν ενισχυμένο προϋπολογισμό και νέους θεσμούς διαφανείς και δημοκρατικά ελεγχόμενους. Μια τέτοια συναφής πρόταση θα παρουσιασθεί στο Συνέδριό μας από το σ. Βουρτς, την τελευταία ημέρα του Συνεδρίου.
Υπάρχουν λοιπόν λύσεις, μέσα από ένα διαφορετικό ρόλο της ΕΚΤ, που θα μπορούσαν να δώσουν άμεση διέξοδο και ταυτόχρονα να συμβάλλουν στον αγώνα ενάντια στο μισθολογικό, το φορολογικό και τον κοινωνικό ανταγωνισμό, ενισχύοντας την αλληλεγγύη. Ο βαθύτερος λόγος που αυτές οι λύσεις δεν υιοθετούνται δεν είναι εμπόδια θεσμικού ή τεχνικού χαρακτήρα. Ο λόγος είναι ότι, αν υιοθετούνταν, θα κλόνιζαν τη νεοφιλελεύθερη ηγεμονία και τη συναίνεση, που έχει διαμορφωθεί πάνω σ’ αυτήν, ανάμεσα στην ευρωπαϊκή δεξιά και μεγάλα τμήματα της σοσιαλδημοκρατίας. Είναι λοιπόν αυτές οι συναινέσεις και οι διαμορφωμένοι συσχετισμοί που πρέπει να ανατραπούν για να ανοίξει ο δρόμος για προοδευτικές λύσεις, και όχι μόνο για το πρόβλημα του χρέους.
Νομικές και ηθικές διαστάσεις του χρέους Αναφέρθηκα στο πολιτικό και οικονομικό χαρακτήρα του χρέους και εξέθεσα μια επιχειρηματολογία υπέρ της μερικής τουλάχιστον διαγραφής ή αδρανοποίησης του συσσωρευμένου χρέους, που προκύπτει από την κατανόηση του χρέους με όρους πολιτικής οικονομίας. Όμως σημαντικές είναι και οι νομικές και οι ηθικές ακόμη διαστάσεις του προβλήματος του χρέους.
Πόσο ηθικό είναι το κάθε νήπιο που θα γεννιέται απ’ εδώ και πέρα στην Ελλάδα να ξεκινάει τη ζωή του με χρέος (κατά κεφαλή) 30.000 ευρώ; Και ποιος μπορεί στ’ αλήθεια να βεβαιώσει για το άμεμπτο των δανειακών συμβάσεων του ελληνικού κράτους, μετά από όσα έχουν αποκαλυφθεί γύρω από το σκάνδαλο της Siemens και όχι μόνο;
Πρωτοβουλίες που αναπτύσσονται από πολίτες, κόμματα και βουλευτές, για τον έλεγχο του χρέους, μπορούν να έχουν θετική συμβολή στην αποκάλυψη και τέτοιων πτυχών. Θα πρότεινα μάλιστα να τροποποιηθεί άμεσα ο Κανονισμός της Βουλής -δεν είναι δύσκολο-, ώστε στη σχετική επιτροπή για τη διερεύνηση και τον έλεγχο του χρέους, που ο ΣΥΡΙΖΑ προτείνει να συσταθεί, να μπορούν να συμμετάσχουν ως ισότιμα μέλη και εκπρόσωποι συλλογικών φορέων και ειδικοί επιστήμονες, όπως έχει γίνει και σε άλλες χώρες.
Αναφέρθηκα επίσης σε μια διαπραγμάτευση πολιτική. Εδώ προκύπτει ο ρόλος των πολιτικών υποκειμένων. Μπορεί π.χ. η σημερινή ελληνική κυβέρνηση και, κυρίως, θέλει να συγκρουσθεί με λογικές και συμφέροντα που ως τώρα έδειξε να υπηρετεί τυφλά;
Προφανώς είναι στο χέρι του ελληνικού λαού να αναδείξει μια κυβέρνηση που θα έχει τη βούληση και τη δύναμη, στηριγμένη στον ίδιο το λαό, να αγωνισθεί για να απαλλάξει την κοινωνία από τον κίνδυνο ενός μακροχρόνιου μαρασμού. Όμως, σε κάθε περίπτωση, πρέπει, αυτή τη διαδικασία της διαπραγμάτευσης, να την κατανοήσουμε συνυφασμένη με την ενεργή παρουσία του λαϊκού παράγοντα, των συνδικάτων, των κινημάτων, των προοδευτικών επιστημόνων και εδώ και στην Ευρώπη.
Δεν πρέπει να μας τρομάζει το πρόβλημα. Δεν πρέπει να μας φοβίζουν οι δυσκολίες. Όμως δεν πρέπει να υποτιμούμε τη δυνατότητα του χρηματιστικού καπιταλισμού όχι μόνο να συγκεντρώνει τον πλούτο, αλλά και να αποκεντρώνει το ρίσκο, να διαχέει τον κίνδυνο, να σκορπά το φόβο μέσα στην κοινωνία. Υπάρχει λοιπόν και ένα θέμα αντίστασης και σε αυτό το επίπεδο. Υπάρχει θέμα ορθής ενημέρωσης. Χρειαζόμαστε επομένως πυκνό συντονισμό, δίκτυα ανταλλαγής πληροφοριών και κινητοποίησης.
Ρύθμιση του χρέους: Αναγκαία αλλά δεν αρκεί Στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου, ο Μαρξ έχει μερικές πολύ σημαντικές σελίδες για το ρόλο του Δημόσιου Χρέους στην πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου και την εξέλιξη του καπιταλισμού. Εκεί λοιπόν κάνει μια αναφορά και στο Δημόσιο Χρέος ως πηγή αυταπατών. Πρώτη αυταπάτη ότι το χρέος φταίει για όλα τα δεινά. Δεύτερη αυταπάτη ότι αν αντιμετωπισθεί το πρόβλημα χρέους τα βάσανα του κόσμου της εργασίας θα τελειώσουν. Με τη σκέψη μου στην επισήμανση αυτή θα ήθελα να ολοκληρώσω.
Σωστά, νομίζω, διαπιστώνουμε ότι μια δίκαιη και βιώσιμη ρύθμιση του συσσωρευμένου χρέους είναι άμεση και επιτακτική ανάγκη. Σωστά επικεντρώνουμε την προσοχή μας σ’ αυτό. Διότι το συσσωρευμένο χρέος, όσο αυξάνει, μεγαλώνει την επισφάλεια της εργασίας και την πίεση στο κοινωνικό κράτος. Αξιοποιείται επίσης ως μοχλός εξάρτησης, πίεσης, εκβιασμού και τρομοκράτησης της κοινωνίας. Επομένως είναι αναγκαίο να έχουμε, ως Αριστερά, μια σαφή πρόταση για μια δίκαιη και βιώσιμη λύση στο πρόβλημα του χρέους.
Όμως η ρύθμιση του χρέους από μόνη της, ακόμη κι αν γίνει με τους πλέον ευνοϊκούς όρους, δεν αρκεί για μια επανεκκίνηση της οικονομίας και αντιμετώπιση του κοινωνικού προβλήματος, αν δεν ανατραπεί το σύστημα που δημιουργεί το χρέος. Και εμάς, ως Αριστερά, πρωτίστως μας ενδιαφέρουν οι αιτίες, οι ρίζες των προβλημάτων και όχι μόνο τα συμπτώματά τους. Το δημόσιο χρέος στην εποχή μας, και ειδικά στις χώρες της ευρωζώνης, είναι ένα, όπως προσπάθησα να δείξω, χρέος συστημικό, οργανικά συνδεδεμένο με το νεοφιλελεύθερο μοντέλο και την κρίση του καπιταλισμού, διαφορετικό από ορισμένες απόψεις από το χρέος του τρίτου κόσμου, το οποίο γνωρίζαμε ως τώρα. Πρέπει συνεπώς να αξιοποιήσουμε τις εμπειρίες που υπάρχουν, με τρόπο δημιουργικό και όχι μηχανιστικό, αλλά και να δημιουργήσουμε νέες, με τη σκέψη και τη δράση μας. Το βέβαιο είναι πως η απελευθέρωση από τη θηλιά του χρέους δεν θα είναι ένα μονόπρακτο έργο αλλά αποτέλεσμα μιας βαθιάς συστημικής αλλαγής του τρόπου ανάπτυξης, του τρόπου χρηματοδότησης της οικονομίας και του τρόπου διανομής και αναδιανομής των εισοδημάτων. Αυτό σημαίνει πως ο ριζικός μετασχηματισμός του κράτους, της οικονομίας και της κοινωνίας, η διαρκής επαγρύπνηση και η πάλη για τη Δημοκρατία και τα δικαιώματα, η δίκαιη διανομή και αναδιανομή, ο κοινωνικός έλεγχος του τραπεζικού συστήματος, η εφαρμογή μιας στρατηγικής κοινωνικής ανάπτυξης, με επίκεντρο τη διεύρυνση της απασχόλησης και την αναβάθμιση της εργασίας είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο μια δίκαιη και βιώσιμη ρύθμιση του συσσωρευμένου χρέους μπορεί να αποδειχθεί πράγματι ανάσα για το λαό. Ο συνδυασμός μάλιστα της οικονομικής με την οικολογική κρίση κάνει ένα τέτοιο πλαίσιο ακόμη πιο απαιτητικό, αφού η διέξοδος από την κρίση πρέπει να γίνει με όρους όχι περισσότερης αλλά διαφορετικής ανάπτυξης, διαφορετικής πρωτίστως από οικολογική και κοινωνική άποψη.
********
Συνηθίζουμε να λέμε σχεδόν στερεότυπα, σα να απαγγέλουμε ένα ποίημα, ότι στην εποχή μας υπάρχουν πολλές αριστερές και η κάθε μια έχει τις δικές της αναλύσεις. Βάζοντας όμως τελεία στο σημείο αυτό, δεν εξηγούμε αλλά αναπαράγουμε τον κατακερματισμό.
Προσωπικά πάντα πίστευα πως και μέσα από τις διαφορετικές αναλύσεις μπορούν να υπάρξουν κοινοί τόποι και περιοχές κοινής δράσης. Το Κόμμα Ευρωπαϊκής Αριστεράς αντιπροσωπεύει και προσωποποιεί αυτή τη δυνατότητα. Η ύπαρξη και η δράση του μας παρακινεί να δοκιμάσουμε ένα νέο μοτίβο, εκείνο που λέει πως, παρά τις διαφορές μας, είμαστε όλοι μαζί εδώ γιατί αντιπροσωπεύουμε κοινές ανάγκες, κοινές αγωνίες, κοινές ελπίδες, είμαστε όλοι μαζί εδώ γιατί έχουμε τελικά πολλά κοινά αιτήματα, γιατί οι αγώνες που έρχονται μπορούν να κερδηθούν μόνο αν είμαστε αποφασισμένοι και όλοι μαζί.
|
Filed under: Ευκλειδης Τσακαλωτος | Ετικέτες: στρατηγικη, ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, Συνασπισμός, ΣΥΡΙΖΑ, ιδεολογια, κριση, οικονομια
ΤΟΥ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ
Μια από τις «βασικές αλήθειες» που ανακοίνωσε ο κ. Αντώνης Σαμαράς στη ΔΕΘ είναι ότι με τη μείωση των συντελεστών φορολογίας μπορούμε να αναμένουμε περισσότερα φορολογικά έσοδα. Αν υπάρχει οικονομική θεωρία που έχει απαξιωθεί περισσότερα τα τελευταία είκοσι χρόνια θα ήθελα να τη μάθω.
Filed under: Ευκλειδης Τσακαλωτος | Ετικέτες: στρατηγικη, Συνασπισμός, ΣΥΡΙΖΑ, κριση, οικονομια
ΤΟΥ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ
Η κυβέρνηση Ομπάμα ανακοίνωσε την πρόθεσή της να επενδύσει 50 δισ. δολάρια σε υποδομές για να αποφύγει ένα δεύτερο επεισόδιο ύφεσης. Οι πτωτικές τιμές των ακινήτων, ο πεσιμισμός των καταναλωτών και οι επικρατούσες συνθήκες στην αγορά εργασίας συνηγορούν ότι μια τέτοια εξέλιξη είναι πιθανή. Ωστόσο, οι πολιτικοί αναλυτές αμφισβητούν αν το πακέτο θα περάσει από το Κογκρέσο. Οι τράπεζες, και όχι μόνο στις ΗΠΑ, ξαναεμφανίζουν αξιοσημείωτα κέρδη. Όχι γιατί παρατηρούμε μια αυξανόμενη χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας, αλλά γιατί επέστρεψαν σε αυτές τις δραστηριότητες, όπως οι αγοροπωλησίες διαφόρων χρηματοπιστωτικών εργαλείων, που μας οδήγησαν στην χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Συγχρόνως, η όποια ανάπτυξη εμφανίζεται στην παγκόσμια οικονομία αναπαράγει τις μακροοικονομικές ανισορροπίες της προηγούμενης περιόδου. Η Κίνα και η Γερμανία συνεχίζουν να έχουν πλεονάσματα στο ισοζύγιο πληρωμών και οι ΗΠΑ ελλείμματα. Και, βεβαίως, η Ελλάδα παραμένει με ένα έλλειμμα της τάξης του 10% παρόλο που είναι σε βαθιά ύφεση και τα καμπανάκια συνήθως χτυπούν όταν μια χώρα φτάνει σε ελλείμματα της τάξης του 4-5%.
Filed under: Ευκλειδης Τσακαλωτος | Ετικέτες: στρατηγικη, Ευρωπη, Συνασπισμός, ΣΥΡΙΖΑ, κριση, οικονομια
Έργο του Ανρί Ματίς
ΤΟΥ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ
H θέση για την έξοδο από το ευρώ, πολύ συχνά σε συνδυασμό με αυτή της στάσης πληρωμών, έχει διατυπωθεί με διάφορα επιχειρήματα. Σε επόμενο άρθρο θα ασχοληθώ με το θέμα της στάσης πληρωμών και τη σύγκριση του κόστους και του οφέλους μιας τέτοιας επιλογής για την οικονομία, αλλά και για τη στρατηγική της Aριστεράς. Εδώ θα περιοριστώ στα επιχειρήματα υπέρ της αποδέσμευσής μας από την ευρωζώνη. Πιο πειστικός εκφραστής αυτής της θέσης, κατά την άποψή μου, είναι ο Κώστας Λαπαβίτσας. Γι’ αυτό τον λόγο θα εστιαστώ στη δική του προσέγγιση και δευτερευόντως στη υποστήριξη των θέσεών του από ένα ενδιαφέρον άρθρο του Στάθη Κουβελάκη («Ενθέματα», Αυγή της Κυριακής, 1.8.2010).
ΑΥΓΗ 21/05/2010 (ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ)
TΟΥ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ*
Στις αναλύσεις της σχολής του Σικάγο οι κερδοσκόποι συχνά παρουσιάζονται ως οι μεγάλοι παρεξηγημένοι της παρέας. Δεν τους αναλογεί η εικόνα της πεμπτουσίας της απληστίας. Αντιθέτως, λειτουργούν αποτελεσματικά για να σταθεροποιήσουν τις αγορές. Συνέχεια
Filed under: Χριστοφορος Παπαδοπουλος | Ετικέτες: στρατηγικη, Ευρωπη, κριση, οικονομια
ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ
Η κρίση του χρέους των κρατών του ευρωπαϊκού Νότου και κυρίως η κρίση δανεισμού της Ελλάδας έγινε η αφορμή για να αποκαλυφθεί γυμνή η κρίση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Κανείς μάλιστα από τους πρωταγωνιστές δεν έδειξε το παραμικρό ενδιαφέρον να μεταμφιέσει το υπόβαθρο τις κρίσης, να δικαιολογήσει δηλαδή το μηχανισμό του ευρώ, να υπερασπισθεί την αρχιτεκτονική των θεσμών, να εξυμνήσει την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη ως την ιδεολογική αξία που για χάρη της αξίζει κανείς να εγκαταλείψει τους <<εθνικούς εγωισμούς>> και να προστρέξει στο κοινό <<ευρωπαϊκό ιδεώδες>>. Το τοκογλυφικό επιτόκιο δανεισμού της Ελλάδας από το μηχανισμό διάσωσης δεν άφηνε εδώ που τα λέμε και πολλά περιθώρια.
ΤΟΥ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ
«Καλά όλα αυτά περί λαθών που έγιναν, περί πολιτικής και ιδεολογίας, περί αναγκαίων αντιστάσεων και ανατροπών, αλλά σε δέκα μέρες χρειαζόμαστε Χ δισ. (το ακριβές ποσό παίζει) για να επιβιώσουμε. Εσείς έχετε κάποια άλλη μέθοδο να μαζευτούν αυτά τα χρήματα;». Ερώτηση που μπαίνει και ξαναμπαίνει σε όσους και όσες υποστηρίζουν δημοσίως τις θέσεις της αριστεράς για την κρίση. Ερώτηση που μας βάζει σε αμηχανία γιατί δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε πώς είναι δυνατόν να υπάρχει απάντηση που δεν εμπλέκει την ιδεολογία, την πολιτική, τους κοινωνικούς συσχετισμούς. Ερώτηση που μας βραχυκυκλώνει γιατί ξέρουμε ότι για να δώσουμε πειστικές απαντήσεις χρειαζόμαστε πρώτα να αποδομήσουμε τον κυρίαρχο λόγο, ακόμα και τα ερωτήματα που προκύπτουν από αυτό το λόγο.
ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ
Είναι δεδομένο, όπως είδαμε στο προηγούμενο σημείωμα, πως σημαντικός αριθμός μαρξιστών φαίνεται να συγκλίνει στην ιδέα ότι στη ρίζα της σημερινής κρίσης βρίσκεται ένα πρόβλημα κερδοφορίας, που έκανε την εμφάνισή του με εμφατικό τρόπο στη δεκαετία του ’70.[1] Η αδυναμία επίλυσης των προβλημάτων της καπιταλιστικής συσσώρευσης έκτοτε έχει διαμορφώσει μια κατάσταση, η οποία ίσως αποδειχτεί οριακή για την ίδια την επιβίωση του συστήματος. Περιγράφοντας χαρακτηριστικά τις συνθήκες υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος καπιταλισμός, ο Ντέηβιντ Χάρβεϋ (David Harvey)[2] υποστηρίζει πως το κεφάλαιο στη διάρκεια του 2010 έχει ανάγκη εξεύρεσης επικερδών επενδυτικών ευκαιριών τέσσερις φορές μεγαλύτερες από ό,τι στη δεκαετία του ’70 και δέκα φορές από ό,τι το ’50, ενώ το 2030 θα είναι υπερδιπλασιασμένες σε σχέση με σήμερα. Συνέχεια
ΤΟΥ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ
Ολόκληρη η ευρωπαϊκή αριστερά χρωστά μεγάλη ευγνωμοσύνη στον Ζαν Κλοντ Τρισέ. Πολλοί θεώρησαν την απόφαση ότι η ΕΚΤ θα συνεχίσει να δέχεται τα ομόλογα των ελληνικών τραπεζών πιο σημαντική από την άλλη απόφαση των πολιτικών της Ευρώπης για στήριξη των αδύναμων οικονομιών αν χρειαστεί. Συνέχεια
ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ
Τον Σεπτέμβριο του 2009 η γενικά επιβαλλόμενη από τα «έγκυρα» διεθνή φύλλα αίσθηση ήταν πως η παγκόσμια οικονομία είχε αφήσει τα χειρότερα πίσω της και μπροστά της υπήρχε πλέον μια καλύτερη περίοδος, αναιμικής έστω, ανάκαμψης. Έξι μήνες μετά, ο Νουριέλ Ρουμπινί, αυτή η Κασσάνδρα μεταξύ των καθεστωτικών οικονομολόγων, γράφει πως πάμε για νέα κρίση, πιθανώς βαθύτερη της προηγούμενης, ενώ όλο και συχνότερα προεξοφλείται πως επίκειται πτώση των αγορών μεγαλύτερη από αυτήν του 2008, στο μέτρο που η συμπεριφορά των χρηματιστηρίων προσομοιάζει όλο και περισσότερο με αυτές του 1973, του 2000 και του 2007.
TOY ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ*
Η Γερμανία έχει αντιμετωπίσει δριμεία κριτική για τη σκληρή της στάση σε σχέση με το ελληνικό πρόβλημα ακόμα και από άτομα με απόλυτα διαπιστωμένες νεοφιλελεύθερες αρχές, όπως ο Martin Wolf των Financial Times. Δεν είναι μόνο ότι αρνείται να πάρει μέτρα για τις πιο αδύνατες οικονομίες, αλλά ότι οι προτάσεις της -για το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Ταμείο, για παράδειγμα- προκρίνουν μια ακόμη πιο σκληρή εκδοχή του status quo. Συνέχεια
Filed under: Ευκλειδης Τσακαλωτος | Ετικέτες: στρατηγικη, Ευρωπη, κριση, οικονομια
ΤΟΥ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ
Πολλά έχουν γραφτεί τον τελευταίο καιρό για το έλλειμμα στους θεσμούς οικονομικής πολιτικής της Ε.Ε. Οτι στην Ε.Ε., σε αντίθεση με το τι ισχύει σε άλλες νομισματικές ενώσεις, δεν υπάρχει ένας ισχυρός προϋπολογισμός όχι μόνο για λόγους σταθεροποίησης αλλά για να εκφραστεί έμπρακτα η αλληλεγγύη μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών με την παροχή βοήθειας στις περιοχές που πλήττονται περισσότερο από μια ύφεση. Οτι δεν υπάρχει μια ενεργός δημοσιονομική πολιτική στο επίπεδο της Ε.Ε. που θα μπορούσε να πάρει υπόψη τις οικονομικές συνθήκες που επικρατούν σε ολόκληρη την Ενωση. Οτι η ΕΚΤ ασχολείται μόνο με τον πληθωρισμό και όχι τις ανάγκες της πραγματικής οικονομίας.
ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΣΕΚΕΡΗ
Τα βασικά επιχειρήματα με τα οποία βομβαρδιζόμαστε το τελευταίο διάστημα από παντού είναι δύο: Πρώτον, δεν υπάρχουν λεφτά. Τα λεφτά είναι στις αγορές και το επιτόκιό τους πανύψηλο. Επομένως, δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να κάνουμε αυτό που μας ζητάνε. Δεύτερον, οι αντιδράσεις προέρχονται από ευνοημένες ομάδες, οι οποίες προσπαθούν να διασφαλίσουν απαράδεκτα προνόμια, εις βάρος του κοινωνικού συνόλου. Αναρωτιέται κανείς, τι είναι πιο εξοργιστικό. Τα ίδια τα μέτρα ή η υποτίμηση της κοινής νοημοσύνης;
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ ΣΤΟΥΣ ΓΙΩΡΓΟ ΑΝΑΔΡΑΝΙΣΤΑΚΗ ΚΑΙ ΒΑΓΓΕΛΗ ΧΕΡΟΥΒΕΙΜ
Ο Χρήστος Λάσκος, μέλος της ΠΓ του ΣΥΝ μιλά στο Κόκκινο για τις διεθνείς πιέσεις που ασκούνται στην Ελλάδα και για το κλίμα που δημιουργείται εις βάρος της χώρας.
για να ακούσετε τη συνέντευξη πατήστε εδώ
Filed under: Ευκλειδης Τσακαλωτος | Ετικέτες: στρατηγικη, ιδεολογια, κριση, οικονομια
ΤOY ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ*
Μας είχε προειδοποιήσει! Ο Κέυνς ξαναεμφανίστηκε στα όνειρα μου με νέα επιστολή. Την παραθέτω για άλλη μια φορά χωρίς σχόλια.
Αγαπητέ κύριε Παπακωνσταντίνου,
Όπως είχα προβλέψει στο πρώτο μου γράμμα τα πράγματα είναι σκούρα όταν διαπραγματεύεται κανείς χωρίς αυτοπεποίθηση στις δικές του αναλύσεις και αξίες. Επόμενο ήταν το πακέτο Β’ να γίνει το πρωταρχικό. Περιττό, νομίζω, να επισημάνω ότι τώρα η κατεύθυνση έχει οριστικοποιηθεί, και ότι σύντομα θα καλεστείτε να πάρετε ακόμα πιο οδυνηρά μέτρα. Μην ξεγελαστείτε από τη προθυμία της Γαλλίας και της Γερμανίας να μεσολαβήσουν για μια πιο ευρωπαϊκή λύση στα προβλήματα σας. Αυτό το γεγονός δεν σηματοδοτεί μια αλλαγή πλεύσης για τη μακροοικονομική πολιτική στο επίπεδο της Ε.Ε.
ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΣΕΚΕΡΗ
«Όταν πρέπει να δανειστείς περίπου 40 δισ. ευρώ από τις αγορές τους επόμενους μήνες, οφείλεις να κάνεις προσαρμογές. Οι διεθνείς αγορές έχουν τους κανόνες τους. Οι κανόνες αυτοί πολλές φορές είναι κανόνες άγριοι… Δυστυχώς, έτσι είναι τα πράγματα.» Αυτά είπε ο υπουργός Οικονομίας, κ. Παπακωνσταντίνου, για να δικαιολογήσει την αιφνίδια κυβερνητική απόφαση για αύξηση των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης.
ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΥΖΗ
Το σχέδιο νόμου για τα εργασιακά που φιλοδοξεί από τον τίτλο του να καταπολεμήσει την εργασιακή ανασφάλεια, ελληνική εκδοχή της flexicurity, δεν ανταποκρίνεται στο στόχο του.
Συνέχεια
ΤΟΥ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ
Πριν από λίγες μέρες ονειρεύτηκα ότι είχα πάει διακοπές στο Πανεπιστήμιο του Cambridge. Εκεί συνάντησα τον John Maynard Keynes, που μου υπαγόρευσε το ακόλουθο γράμμα. Σας το παραθέτω χωρίς σχόλιο.
Αγαπητέ κ. Παπακωνσταντίνου,
Σας ζητώ συγνώμη γι’ αυτή μου την παρέμβαση, αλλά παρακολουθώ εδώ και καιρό το δράμα σας. Πρέπει να σας πω ότι είχα κάποιες προσδοκίες πριν από τις εθνικές εκλογές σας, όταν λέγατε ότι θα διαπραγματευθείτε με την Ε.Ε. για το πώς θα αντιμετωπιστεί η κρίση στη χώρα σας. Αλλά μετά από τις εκλογές διαπραγμάτευση δεν είδα, τουλάχιστον όπως την καταλαβαίνω εγώ από εδώ που είμαι.
TOY ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΑΒΑΤΣΗ
Ο προϋπολογισμός σαν κορυφαία συνολικοποίηση των δημοσίων οικονομικών του συλλογικού κεφαλαιοκράτη, του κράτους, είναι σε κάθε περίπτωση το πεδίο όπου οι προτεραιότητες, προερχόμενες από το βασίλειο των αναγκαιοτήτων του, απαιτούν εθνικά υπεύθυνη αντιπολίτευση. Επειδή όμως εμείς στοχεύουμε στο βασίλειο της Ελευθερίας οφείλουμε να διαβάζουμε τους πολιτικούς χειρισμούς που αυτός υποκρύπτει
ΑΥΓΗ- 18/09/2009
Του ΝΙΚΟΥ ΠΑΠΠΑ*
Ο Χρίστος και η Παναγιώτα δουλεύουν και οι δύο στη γειτονιά μου, αλλά δεν έχουν πολλά κοινά. Αυτός είναι πάνω από εξήντα και αυτή λίγο πάνω από 20. Το κοινό που έχουν είναι η ομάδα που υποστηρίζουν στο ποδόσφαιρο. Αυτό, μαζί με την κατάσταση της δικής μου ομάδας, τους δίνει το δικαίωμα να με πειράζουν κάθε πρωί. Ελπίζω όχι για πολύ. Συνέχεια
ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ
Αφορμή για τις σκέψεις που ακολουθούν αποτέλεσε ένα άρθρο των New York Times (ελληνική έκδοση, 17-5-2009, Ελευθεροτυπία) με τίτλο «Τρομάζει η πτώση της κατανάλωσης». Ο συντάκτης του, όπως καταλαβαίνετε, σχολιάζει την κάμψη της καταναλωτικής ζήτησης προς όφελος της αποταμίευσης στις ΗΠΑ εξηγώντας τις επιπτώσεις που αυτό θα έχει στην παράταση και στην εμβάθυνση της οικονομικής κρίσης που βρίσκεται σε εξέλιξη. Κοινώς, ο συντάκτης του γράψει κοινοτοπίες.
Τότε, λοιπόν, γιατί αυτή η βαρετή κοινοτοπία να προκαλέσει την προσοχή μου και να με ωθήσει να γράψω αυτά που διαβάζετε; Δεν είμαι βέβαιος. Κατά πάσα πιθανότητα, όμως, το ρήμα είναι που με προκάλεσε. «Τρομάζει» η πτώση της κατανάλωσης. Γιατί να «τρομάζει», όμως; Δεν είναι καιρός τώρα που πολλοί -και όχι πια ιδιαίτερα ριζοσπάστες- βρίσκουν πως ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα των σύγχρονων καπιταλιστικών (αν και δεν είναι απαραίτητο να τις λένε έτσι) κοινωνιών είναι η υπερβολική κατανάλωση; Είτε από την άποψη του άχρηστου και «τεχνητού» χαρακτήρα πολλών από τις ανάγκες που πιέζουν προς ικανοποίηση, επιβαρύνοντας τον ψυχικό μας μηχανισμό με αφόρητο τρόπο, είτε από την πλευρά του μεγάλου περιβαλλοντικού κόστους, η κατανάλωση -ορθότατα, νομίζω- έχει υποστεί οξεία κριτική επί πολύ καιρό.
Θα μπορούσε, λοιπόν, η παρούσα οικονομική κρίση να βοηθήσει σε αναπροσανατολισμούς των στάσεων και των πρακτικών μεγάλου αριθμού υπηκόων των αναπτυγμένων «καπιταλιστικών δημοκρατιών» σε ωφέλιμη κοινωνικά και ψυχωφελή ατομικά κατεύθυνση. Θα μπορούσε, δηλαδή, η κρίση να αποτελέσει το έδαφος για την εγκατάσταση μιας λιτής συμπεριφοράς απέναντι στα, έτσι κι αλλιώς περιορισμένα, αγαθά του κόσμου ξαναδίνοντας στη μαγαρισμένη λέξη «λιτότητα» το νόημα της αρετής που είχε για χιλιετίες, πριν από την έλευση των άδοξων καπιταλιστικών ημερών.
Είναι γνωστό, άλλωστε, πως στις συνθήκες της προηγούμενης μεγάλης κρίσης του καπιταλισμού, αυτής της δεκαετίας του ’70, ο Ενρίκο Μπερλιγκουέρ εισήγαγε στη δημόσια συζήτηση έναν τέτοιο προβληματισμό προλαμβάνοντας τις «μεταϋλιστικές αξίες» των μετέπειτα Πράσινων. Είναι κρίμα που αυτή η παρέμβαση του τότε γραμματέα του ΙΚΚ χάθηκε στον ορυμαγδό ιστορικών συμβιβασμών και θεσμικών σοβαροτήτων, που έκαναν την προτεινόμενη αντιαλλοτριωτική λιτότητα να μοιάζει κοντινή με την άλλη, τη μαγαρισμένη, που τόσο ευνόησε την κερδοφορία των καπιταλιστών από τότε και έως σήμερα.
Όπως, ακόμη, είναι κρίμα που καρπωτές αυτών των ιδεών έγιναν κυρίως οι κατεστημένοι Πράσινοι, που ελάχιστα ενδιαφέρονται για τους όρους υπό τους οποίους μια -γιατί όχι;- ραγδαία μείωση της κατανάλωσης θα ήταν και κοινωνικά δίκαιη. Γι’ αυτό και ελάχιστα αναφέρονται σε ζητήματα αναδιανομής του πλούτου και των εισοδημάτων σε εσωτερικό και διεθνές επίπεδο, αγνοώντας επιδεικτικά -με την έπαρση, πολλές φορές, του μπουκωμένου μεσοαστού- το γεγονός πως οι κοινωνίες τις οποίες θέλουν να αναμορφώσουν αξιακά και πολιτισμικά είναι πριν από όλα κοινωνίες ταξικές. Άρα, η αναμόρφωσή τους σημαίνει πρώτα-πρώτα μια αλλαγή της σχέσης μεταξύ των τάξεων επ’ ωφελεία των κατώτερων και φτωχότερων, άρα η αναμόρφωσή τους είναι περισσότερο αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας παρά των Πολιτισμικών Σπουδών και αποτέλεσμα σκληρών συγκρούσεων -όχι απλώς ευφάνταστων χάπενινγκς.
Σημαίνει, δηλαδή, αντικαπιταλιστική δραστηριότητα και επαναφορά των τόσο συκοφαντημένων προτάσεων για σχεδιασμό της οικονομίας ξανά στο επίκεντρο. Όποιος πιστεύει πως η αγορά είναι συμβατή με εκτεταμένο δημοκρατικό προγραμματισμό, τέτοιον που να απαντάει στους μεγάλους για τον πλανήτη και την ανθρωπότητα κινδύνους της εποχής μας, ας το αποδείξει καμιά φορά αντί, απλώς, να το υποθέτει. Πράγμα που χρωστούν και οι Πράσινοι στο μέτρο που δεν φαίνεται να συνυπολογίζουν, έστω και λίγο, στην κριτική τους πως όλα όσα αντιμετωπίζουμε όσο να ‘ναι κάτι έχουν να κάνουν και με τον ρημάδη τον καπιταλισμό -ούτε τη λέξη χρησιμοποιούν, βέβαια.
Βέβαια, ο «μύθος μιλάει και για μας». Γιατί ένα μεγάλο μέρος της αριστεράς, συνειδητά ή όχι, φλερτάρει με έναν κεϋνσιανισμό πολύ λίγο ευαίσθητο καταρχήν σε προβληματικές σαν αυτή που εκτέθηκε συνοπτικά παραπάνω. Και δεν κάνει. Αλλά άλλη φορά γι’ αυτό…
Ο Χρήστος Λάσκος είναι καθηγητής Λυκείου
ΤΟΥ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ
Σε μια συνέντευξη τύπου στις Βρυξέλλες (18/02/09) για την αξιολόγηση του Συμφώνου Σταθερότητας, ο κ. Αλμούνια εξήγησε ότι σε συνθήκες ύφεσης το Σύμφωνο είναι όσο απαραίτητο ήταν στην προηγούμενη περίοδο. Απαραίτητο για την αξιοπιστία των κρατών μελών που πιέζονται από τις διεθνείς χρηματαγορές, αλλά και για την αξιοπιστία αυτών που στο ευρωπαϊκό επίπεδο καλούνται να εφαρμόσουν τους κανόνες του Συμφώνου. Κατά τον κ. Αλμούνια, το Σύμφωνο παρέχει τη δυνατότητα βραχυπρόθεσμης αντιμετώπισης της κρίσης, μεσοπρόθεσμης σταθεροποίησης των δημοσιών οικονομικών, και, πιο μακροπρόθεσμα, μια στρατηγική εξόδου από την κρίση. Είναι εντυπωσιακές οι ομοιότητες της παραπάνω επιχειρηματολογίας με αυτή που χρησιμοποιούσαν οι οικονομολόγοι του υπουργείου οικονομικών στη Βρετανία στο μεσοπόλεμο ενάντια στον Κέυνς. Δεν χρειάζονται πιο ενεργητικές κρατικές πολιτικές γιατί αυτό θα βλάψει την αξιοπιστία των κυβερνήσεων μια και οι αγορές θα ανησυχούν για το χρέος και πως αυτό θα ξεπληρωθεί σε μια επόμενη περίοδο. Ο φόβος για μεγαλύτερη φορολογία, ή για πιο υψηλό πληθωρισμό, στο μέλλον, αναιρεί την αποτελεσματικότητας της όποιας επεκτατικής πολιτικής.
Τα αντεπιχειρήματα γνωστά. Οι μεγάλες υφέσεις έχουν την τάση να αυτοτροφοδοτούνται. Δεν είναι κακό κάποιοι στην οικονομία να επιδιώξουν να βελτιώσουν τα οικονομικά τους, να μειώσουν το χρέος τους, να αποταμιεύσουν περισσότερο. Αν όμως, όλοι (κυβερνήσεις, επιχειρήσεις, νοικοκυριά) το επιδιώξουν συγχρόνως τότε η ύφεση μπορεί να ξεφύγει. Επί πλέον η μείωση μισθών, που μπορεί να βοηθήσει μια συγκεκριμένη επιχείρηση, δουλεύει στη ίδια κατεύθυνση αν γενικευτεί – καμία επιχείρηση δεν θα αυξήσει την ανταγωνιστικότητά της, αφού όλες οι επιχειρήσεις ακολουθούν την ίδια τακτική, και όλες οι επιχειρήσεις μαζί θα αντιμετωπίσουν μειωμένη ζήτηση για τα προϊόντα τους. Σε μια μεγάλη ύφεση ο φόβος κυριαρχεί και επειδή τα άτομα βλέπουν την πραγματική αξία των δανείων τους να μεγαλώνει. Και ο φόβος αποτελεί κακός σύμμαχος στην αντιμετώπιση της κρίσης.
Ο κ. Αλμούνια τα ξέρει όλα αυτά. Αλλά έχει τους δικούς του φόβους. Ξέρει ότι αυτό που διακυβεύεται στη σημερινή συγκυρία δεν είναι η οικονομική θεωρία αλλά ένα ολόκληρο οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο που έχει επικρατήσει στην ΕΕ τα τελευταία χρόνια (σφικτές δημοσιονομικές πολιτικές, ευέλικτες αγορές εργασίας, συρρίκνωση του δημόσιου τομέα κλπ). Ξέρει δηλαδή ότι μια πιο επεκτατική δημοσιονομική πολιτική θα πρέπει να θεμελιωθεί σε ένα πολύ διαφορετικό οικονομικό, αλλά κυρίως κοινωνικό, οικοδόμημα. Και αυτό που αποφασίστηκε στο G20 ήταν ακριβώς να μη θιχτεί το οικοδόμημα που βασίζεται στην ανισότητα.
Ας το δούμε από τη σκοπιά των τριών βασικότερων «παικτών». Η Κίνα έχει στηρίξει την εντυπωσιακή της ανάπτυξη, και τις μεγάλες εξαγωγικές της επιδόσεις, σε μια άγρια εκμετάλλευση των εργαζομένων. Αυτό έχει συμβάλει στην συμπίεση των μισθών αλλού, και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Συγχρόνως τα πλεονάσματα από τις εξαγωγές έχουν επενδυθεί στις ΗΠΑ με αποτέλεσμα να κρατηθούν τα εκεί επιτόκια χαμηλά, τροφοδοτώντας τη χρηματοπιστωτική επέκταση και τις διάφορες φούσκες (στο χρηματιστήριο, στην αγορά ακινήτων κλπ). Το G20 αποφάσισε αυτοί οι πυλώνες να μην πειραχτούν – ούτε η ανισότητα, ούτε ο ρόλος του χρηματοπιστωτικού τομέα. Και η ΕΕ; Οι αντιπρόσωποί της επισφράγισαν τη συμφωνία με μια παθητική στάση, κάνοντας γνωστό από νωρίς ότι κανείς δεν πρέπει να περιμένει καμία βοήθεια στην παγκόσμια οικονομία με μια πιο επεκτατική πολιτική από πλευράς ΕΕ.
Από τα κόμματα του δικομματισμού στην Ελλάδα ο κ. Αλμούνια ζητά συναίνεση σε αυτή τη στρατηγική. Τα θεμέλια της οικονομικής πολιτικής στην ΕΕ πρέπει να μείνουν όπως έχουν. Τι δίνει ως αντάλλαγμα; Ότι ενώ θα πιέζει για νοικοκύρεμα των δημόσιων οικονομικών, δεν θα ταράξει τα νερά. Το πρόβλημα του χρέους στην Ελλάδα είναι υπαρκτό. Οι διεθνείς αγορές ξέρουν ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο τα δυο μεγάλα κόμματα να αντιμετωπίσουν το τωρινό χρέος, πόσο μάλλον αν αυξηθεί με μια πιο επεκτατική πολιτική, γιατί όλη τους πολιτική συγκρότηση βασίζεται όχι σε ένα βιώσιμο οικονομικό μοντέλο αλλά σε πρακτικές που είναι συνδεδεμένες με μεγάλα ελλείμματα. Και βεβαίως η ύπαρξη του Συμφώνου ουδόλως εμπόδισε αυτές τις πρακτικές. Όπως και αλλού, απλώς ώθησε τους υπεύθυνους της οικονομικής πολιτικής σε επιδιώξεις «δημιουργικής» λογιστικής. Οι χρηματαγορές είναι πολλές φορές μη ορθολογικές, αλλά δεν είναι και παράλογες. Δίνουν δάνεια στην Ελλάδα με μεγάλο ασφάλιστρο κινδύνου γιατί ξέρουν ότι η παρούσα κυβέρνηση, άλλα και αυτές που θα την αντικαταστήσουν, δεν έχουν κανένα σχέδιο που να αντιμετωπίσει το πρόβλημα του χρέους. Όχι γιατί η πολιτική τους βασίζεται στη δικαιοσύνη, και στην ενεργή αντιμετώπισης της κρίσης. Αλλά γιατί τα μόνα σχέδια που καταστρώνονται είναι για την κομματική τους επικράτηση. Το ξέρει αυτό ο κ. Αλμούνια αλλά έχει το τακτ να μην τους εκθέτει. Αλλά και το ΠΑΣΟΚ και η ΝΔ με την σειρά τους δεν τον εκθέτουν. Συμφωνία κυρίων με άρωμα Νότιας Ευρώπης.
Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος της ΚΠΕ του ΣΥΝ
ΤΟΥ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ
- Όλοι αναγνωρίζουμε την ανάγκη εμπλουτισμού του Συμφώνου Σταθερότητας. Η κατάργησή του, όμως, όπως προτείνει ο κ. Αλαβάνος, ισοδυναμεί με τη διάλυση της ευρωζώνης, δηλαδή με τη διάλυση του ευρώ. Ποιος λογικός άνθρωπος μπορεί στην Ελλάδα να υποστηρίξει κάτι τέτοιο; Θεωρώ ότι οι προτάσεις του έχουν ένα βολονταριστικό, ισοπεδωτικό χαρακτήρα.
Π. Μπεγλίτης, Ελευθεροτυπία, 19/04/09
- Ανησυχώ για την Ευρώπη. Στην πραγματικότητα ανησυχώ για ολόκληρο τον κόσμο – δεν υπάρχουν ασφαλείς θύλακες προστασίας από την παγκόσμια οικονομική θύελλα. Αλλά η κατάσταση στην Ευρώπη με ανησυχεί ακόμα περισσότερο από αυτή στις ΗΠΑ … Η Ευρώπη έχει έλλειμμα σε σχέση και με τη δημοσιονομική και με τη νομισματική πολιτική: αντιμετωπίζει τουλάχιστον αντίστοιχη οικονομική ύφεση με αυτήν των ΗΠΑ, αλλά κάνει πολύ λιγότερο για να αντιμετωπίσει την ύφεση.
P Krugman, New York Times, 16/04/09
Δεν ξέρω πόσο αντιπροσωπευτικές είναι οι απόψεις του κ. Μπεγλίτη στις τάξεις της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Αν είναι όμως, το ΠΑΣΟΚ, και η χώρα μας, έχει πρόβλημα. Η κρίση θα έπρεπε να προσφέρει την ευκαιρία κάποιας επανεξέτασης των οικονομικών προτεραιοτήτων, και θεωριών, του κεντρώου χώρου. Αν η προσχώρηση στις νεοφιλελεύθερες ιδεοληψίες εξηγείται κάπως σε μια προηγούμενη περίοδο, τώρα απλώς μοιάζει τουλάχιστον με αμέλεια.
Από που προκύπτει ότι η διάλυση του Συμφώνου Σταθερότητας ισοδυναμεί με την κατάργηση της ευρωζώνης; Δεν ξέρω αλλά σίγουρα όχι από την ορθόδοξη οικονομική θεωρία. Η θεωρία που διδάσκουμε στους φοιτητές μας στο δεύτερο έτος υποστηρίζει ότι σε μια νομισματική ένωση η δημοσιονομική πολιτική των κρατών μελών είναι αποτελεσματική. Εξ’ άλλου τα μεγάλα ομοσπονδιακά κράτη δεν περιορίζουν τη δυνατότητα άσκησης δημοσιονομικής πολιτικής των πολιτειών τους. Αυτό ισχύει στις ΗΠΑ και στον Καναδά για παράδειγμα, και ίσχυε και στην Γερμανία πριν ενταχθεί στην ΕΕ.
Βέβαια υπήρχαν συντηρητικές οικονομικές φωνές που συνηγορούσαν υπέρ της δέσμευσης των κρατικών προϋπολογισμών στη νομισματική ένωση της ΕΕ.
Ένα επιχείρημα, για παράδειγμα, έλεγε ότι οι χαλαρές, από δημοσιονομικής άποψης, χώρες θα είχαν μεγαλύτερο κίνητρο σε μια νομισματική ένωση να προωθούν επεκτατική πολιτική μια και αυτή η επέκταση θα επηρέαζε όλα τα Ευρωπαϊκά επιτόκια (προς τα πάνω) και όχι μόνο της επεκτατικής χώρας. Με αυτό το τρόπο το μέγεθος της επέκτασης θα ήταν μεγαλύτερο από το θεμιτό (μια και το κόστος θα διαχέονταν). Αυτό το επιχείρημα, που στην αλήθεια πολύ λίγους έπεισε, διαψεύστηκε στην πράξη. Οι διεθνείς χρηματαγορές μπορούν να αντιμετωπίσουν την επεκτατική πολιτική μιας χώρας με μεγαλύτερο ασφάλιστρο κινδύνου, χωρίς αυτό να επηρεάσει τα επιτόκια των άλλων χωρών.
Αλλά το πρόβλημα βρίσκεται αλλού. Ο κίνδυνος τώρα, όπως γράφει και ο Krugman, δεν είναι ότι θα έχουμε μια πολύ χαλαρή δημοσιονομική πολιτική των κρατών μελών. Είναι ότι τα κράτη μέλη δεν θα κάνουν αρκετά για να αντιμετωπιστεί η κρίση. Το κάθε κράτος φοβάται να τονώσει τη ζήτηση γιατί μεγάλο μέρος του κέρδους θα διοχετευτεί σε άλλα κράτη. Άρα η επέκταση είναι στο σύνολο των κρατών μελών λιγότερη από την αναγκαία. Ο περιορισμός του Συμφώνου δουλεύει για να εντείνει την οικονομική κρίση. Είναι ένα Σύμφωνο που δημιουργήθηκε για να αντιμετωπιστεί ο πληθωρισμός, πάνω στην υπόθεση ότι οι μεγάλες εφέσεις δεν γίνεται να εκδηλωθούν στην εποχή του δυναμικού και παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού! Ότι ο κ Μπεγλίτης δεσμεύεται για την αναγκαιότητα του Συμφώνου λεει πολλά για την ιδεολογική οπισθοχώρηση του χώρου που αντιπροσωπεύει.
Και αν δεν έφτανε αυτό, στην ΕΕ δεν έχουμε ούτε ένα μεγάλο ομοσπονδιακό προϋπολογισμό για να τονώσει τη ζήτηση. Το βασικό πρόβλημα δεν είναι το ενιαίο νόμισμα. Είναι ότι υιοθετήθηκε χωρίς να υποστηριχτεί από άλλες πολιτικές και άλλους θεσμούς. Τα κράτη μέλη έχασαν το όπλο της υποτίμησης και περιορίστηκε η άσκηση δημοσιονομικής πολιτικής. Δεν υπάρχει μεγάλος προϋπολογισμός στο επίπεδο ΕΕ ούτε για την αυτόματη σταθεροποίηση που προσφέρουν τέτοιοι θεσμοί αλλά ούτε για την εφαρμογή διακριτικής δημοσιονομικής πολιτικής όταν αυτό χρειάζεται. Τι μένει λοιπόν; Μα η ευελιξία των μισθών (προς τα κάτω εννοείται) που προωθείται από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που αγάπησαν οι δυνάμεις τόσο της κεντροδεξιάς όσο της κεντροαριστεράς. Με λίγα λόγια το Σύμφωνο Σταθερότητας σφραγίζει την ανισότητα των οικονομιών της ΕΕ. Αποτελεί συστατικό στοιχείο του κοινωνικού μοντέλου.
Εγώ δεν είμαι ορθόδοξος οικονομολόγος. Αλλά όλα αυτά που λεω είναι γνωστά στους ορθόδοξούς οικονομολόγους. Είναι ακόμα πιο γνωστά στο Stiglitz και στην επιτροπή του. Αναρωτιέμαι γιατί δεν είναι γνωστά στον κ. Μπεγλίτη; Μήπως γιατί το ΠΑΣΟΚ δεν έχει καμία διάθεση να πάει πέρα από το κοινωνικά άδικο και οικονομικά αναποτελεσματικό μοντέλο της εποχής Σημίτη; Μήπως η προβολή της επιτροπής Stiglitz είναι μόνο για το θεαθήναι;
Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος είναι καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο και μέλος της ΚΠΕ του ΣΥΝ
ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ
Είναι γνωστό σε όλους πια πως, σε ό,τι αφορά τις απαντήσεις στην κρίση, ΗΠΑ και Ε.Ε., με όλες τις συγκλίσεις τους, φαίνεται να διαμορφώνουν δύο διαφορετικές λογικές. Ο Ομπάμα, έστω και λίγο ως πρωταγωνιστής σε όπερα μπούφα στο μέτρο που το οικονομικό του επιτελείο αποτελείται από τους κλιντονικούς κέρβερους της ακραία νεοφιλελεύθερης «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον», φαίνεται να νιάζεται για την «πραγματική οικονομία» και να αδιαφορεί προσώρας για τα ελλείμματα και τα χρέη, ενώ οι κυβερνητικοί εκπρόσωποι του ευρωπαϊκού κεφαλαίου κάνουν ό,τι μπορούν για να φεσώσουν την κρίση στους μισθωτούς μέσα από την πολιτική της δημοσιονομικής «σύνεσης».
Η χώρα μας, πρωτοπόρος όπως πάντα, πάγωσε κατά πρώτον μισθούς και συντάξεις στο δημόσιο, για να δείξει πως σε ζητήματα σύνεσης και σωφροσύνης δεν αστειεύεται καθόλου -αι δαπάναι θα παταχθούν! Γιατί, ως γνωστόν και πάλι, το κοινωνικό μας κράτος υπήρξε εδώ και δεκαετίες πρότυπο παγκοσμίως σε ό,τι αφορά τις υπηρεσίες που πρόσφερε, οι δε δημόσιοι εκπαιδευτικοί και γιατροί μας είναι οι καλύτερα αμειβόμενοι στην Ευρώπη.
Γιατί, όμως, τόση επιμονή στη σύνεση; Η απάντηση είναι απλή: αιτία της κακοδαιμονίας μας είναι τα πολλαπλά μας ελλείμματα -μεγάλο δημόσιο έλλειμμα, υπέρογκο δημόσιο χρέος, ογκώδες και επιδεινούμενο έλλειμμα στο εξωτερικό ισοζύγιο. Και πάρτε και τους ακριβείς αριθμούς, γαι να τρομάξετε οριστικά: 5%, 100%, 16%… Οποιοσδήποτε, λοιπόν, ισχυρίζεται πως θα πρέπει το κράτος να δαπανήσει φροντίζοντας για την προστασία των εργαζόμενων, των ανέργων και των φτωχών είναι λαϊκιστής. Το επιχείρημα, μάλιστα, είναι τόσο πειστικό φαίνεται που ο χαρακτηρισμός αυτός -λαϊκιστής- μου προσάφθηκε ακόμη και στο πλαίσιο συζήτησης κομματικού οργάνου του ΣΥΝ, όταν έλεγα κάτι ρεφορμιστικά αυτονόητα. Το σχήμα είναι περίπου το εξής: -Πού πας, ρε Καραμήτρο, με τόσα χρέη πάνω σου;
Είναι ψέμα, όμως, η κακή κατάσταση των δεικτών που αναφέρονται τρομοκρατικά όλο και περισσότερο; Αδιαφορεί η αριστερά γι’ αυτά τα πράγματα προσδοκώντας την επανάσταση; Ή, ακόμη καλύτερα, αισθάνεται να την ευνοεί οτιδήποτε δυσχεραίνει την οικονομική κατάσταση; Υποστηρίζει, άραγε, άρρητα έστω, μια θεωρία κοινωνικού μετασχηματισμού, που βασίζεται στην συνεχή απαθλίωση μέχρι τελικής έκρηξης; Ουδέν αναληθέστερον! Αυτό που στην πραγματικότητα ισχύει είναι πως η αριστερά κατανοεί αυτό που όσοι επικαλούνται τους κακούς δείκτες κρύβουν, είτε συνειδητά ως κοινοί απατεώνες -και υπάρχουν αρκετοί τέτοιοι- είτε ιδεολογικά φενακισμένοι από την ίδια τους την εμμονή.
Αυτό που ξέρει, λοιπόν, η αριστερά -και είναι κρίσιμο να το μάθει όλος ο κόσμος- είναι πως τα χρέη και τα ελλείμματα είναι συμπτώματα και όχι αιτίες. Η βασική αιτία του οικονομικού προβλήματος είναι το κοινωνικό ζήτημα -το κύριο διαρθρωτικό πρόβλημα είναι η ακραία κοινωνική ανισότητα. Έτσι, το έλλειμμα του ισοζυγίου εξωτερικών πληρωμών οφείλεται εν πολλοίς σε μια διάρθρωση της κατανάλωσης, στηριγμένη στον χειρότερο δείκτη εισοδηματικής ανισότητας στην Ε.Ε., που επιβάλλει τεράστιες εισαγωγές πολυτελών αγαθών, όπως, π.χ., οι τζιπούρες. Αν ο δείκτης εισοδηματικής ανισότητας έπεφτε από 6.5 σε 4, αυτό θα είχε άμεση και θετικότατη αντανάκλαση στο ισοζύγιο. Ο πραγματισμός και όχι η επανάσταση, λοιπόν, επιβάλλει μια τολμηρή αναδιανεμητική πολιτική. Η τελευταία, μάλιστα, θα μείωνε και το δημόσιο έλλειμμα στο μέτρο που θα μείωνε ακριβώς εκείνα τα εισοδήματα, που εύκολα κρύβονται και φοροκλέβουν -μεταβιβάζοντας χρήματα σε μισθωτούς, που συνεισφέρουν αυτόματα στα έσοδα του κράτους. Σκεφτείτε μόνο πως έλλειμμα 4,5% αντιστοιχεί σε 11 περίπου δισ. ευρώ, όταν η ετήσια φοροδιαφυγή είναι πάνω από 20 δισ.! Βλέπετε οι πενόμενοι «μικρομεσαίοι» δήλωσαν φέτος ετήσιο εισόδημα μικρότερο από το αφορολόγητό τους με ρέκορντμεν τους ιδιοκτήτες μπαρ, που περνούν τη χρονιά τους οικογενειακώς με 5000 ευρώ -προφανώς, θα πρέπει πάραυτα να τους συνδράμουν εισοδηματικά οι συνταξιούχοι του ΙΚΑ. Η κυβέρνηση φρόντισε μειώνοντας τα τέλη ταξινόμησης των πολυτελών αυτοκινήτων.
Θα μπορούσα να δώσω χιλιάδες στοιχεία και το συμπέρασμα θα ήταν ένα. Το διαρθρωτικό πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας είναι η ανισότητα. Η μόνη υπεύθυνη πολιτική είναι η δραστική της μείωση -την κρίση πρέπει να πληρώσουν αποκλειστικά όσοι έχουν εισοδήματα από κέρδη ή από υψηλά μπόνους. Όλα τα άλλα είναι προσχήματα, που συγχέουν τον ρεαλισμό με την υποταγή στο υπάρχον.
ΥΓ.: Και μην πιστέψετε πως οι κρατούντες ενδιαφέρονται πραγματικά για τη μείωση του χρέους. Φτάνει να δείτε ποιοι είναι οι αγοραστές των ομολόγων, που κερδίζουν από τα μεγάλα επιτόκια που πληρώνει το ελληνικό κράτος… λόγω του υψηλού χρέους.
Ο Χρήστος Λάσκος είναι καθηγητής Λυκείου
Πριν λίγες μέρες ήταν εδώ ο Leo Panitch (στο εξής ΛΠ) για τη δεύτερη ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά. Μίλησε για πολλές όψεις της οικονομικής κρίσης. Αλλά στην κουβέντα που κάναμε μετά η συζήτηση εστίασε περισσότερο στη στρατηγική της αριστεράς.
ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΣ
ΛΠ: Νομίζω ότι ο Obama θα προχωρήσει σε μια εντυπωσιακή επεκτατική τόνωση της ζήτησης μέσω δανεισμού. Και αυτό θα παρουσιάσει ευκαιρίες και για την Ευρωπαϊκή αριστερά, συμπεριλαμβάνοντας και την οπορτουνιστική σοσιαλδημοκρατική αριστερά. Το πλεονέκτημα των ΗΠΑ έγκειται στο ότι μπορούν να δανειστούν με πολύ χαμηλά επιτόκια. Κάτι που δεν ισχύει σε μια χώρα σαν την Ελλάδα που έχει το πρόβλήμα του χρέους. Άρα παρόμοιες πολιτικές στην Ελλάδα, και σε κάποιες άλλες χώρες στην Ευρώπη, θα έχουν την τάση να οδηγούν σε μεγαλύτερη κοινωνική πόλωση, γιατί θα πρέπει να αυξηθεί η φορολογία στα πιο ευκατάστατα στρώματα. Και πρέπει να σου πω, από τις βόλτες μου αυτές τις μέρες στην Αθηνά, ότι δεν σας λείπουν τέτοια στρώματα! Δεν μπορεί να παρακαμφθεί το ζήτημα της αναδιανομής εδώ.
ΕΤ: Αλλά γενικότερα βλέπεις στροφή σε ένα κεϋνσιανό μοντέλο; Εγώ βλέπω ότι έχει ανακοινωθεί μία κεϋνσιανή στρατηγική εξόδου από την κρίση. Αλλά δεν έχω δει την εκπόνηση ενός συνολικότερου οικονομικού μοντέλου κεϋνσιανής έμπνευσης. Μήπως κάτι τέτοιο δεν είναι συμβατό με την κερδοφορία του κεφαλαίου σε αυτή τη φάση; Ας σκεφτούμε ένα μοντέλο που συμπεριλαμβάνει «πράσινες» επενδύσεις, που επιτρέπει μια νέα επέκταση του δημοσίου σε τομείς όπως η υγεία και η εκπαίδευση, και που επιδιώκει ένα πιο «συμμαζεμένο» ρόλο για τον χρηματοπιστωτικό τομέα. Αυτό δεν θα επηρέαζε τη μέση κερδοφορία του κεφαλαίου, αφού αυτοί οι τομείς είναι που στήριξαν την κερδοφορία στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού; Και αν είναι έτσι μήπως θα έχουμε σύντομα στροφή σε πιο αυταρχικές λύσεις;
ΛΠ: Θέτεις δύσκολα ερωτήματα. Νομίζω ότι οι τομείς που αναφέρεις είχαν όντως μεγάλη συμβολή στη συνολική κερδοφορία του κεφαλαίου την προηγούμενη περίοδο. Αλλά δεν ήταν οι μόνοι τομείς. Και, όπως ξέρεις, δεν με πείθει το επιχείρημα ότι μετά από την κρίση της δεκαετίας του ’70, είχαμε μόνο στασιμότητα. Υπάρχει και η περίπτωση της Κίνας που θα δούμε πως θα επηρεάσει τη γενικότερη εικόνα. Αλλά νομίζω ότι είναι πολύ νωρίς για να απευθυνθούμε για τη βιωσιμότητα ενός νέου κεϋνσιανικού μοντέλου. Και νομίζω μέχρι να το μάθουμε αυτό δεν θα ξέρουμε και για το δεύτερο σκέλος της ερώτησης σου. Νομίζω ότι η πιθανότητα αυταρχικών λύσεων εξαρτάται από τους κοινωνικούς και πολιτικούς συσχετισμούς, και από το πόσο παθητικά θα αντιδράσουν τα λαϊκά στρώματα. Αν κρίνω από την εμπειρία σας στην Ελλάδα με τα πρόσφατα, και ελπιδοφόρα, γεγονότα, ίσως η παθητικότητα να μην παρουσιαστεί ως κυρίαρχο στοιχείο.
ΕΤ: Στην ομιλία σου στον Πουλαντζά μας είπες ότι ο φόβος για την αριστερά είναι να μη κατανοήσουμε τη συγκυρία, να μην είμαστε αρκετά ριζοσπαστικοί.
ΛΠ: Νομίζω ότι πρέπει να είμαστε πιο φιλόδοξοι, και να κάνουμε τους δικούς μας ανθρώπους πιο φιλόδοξους. Και νομίζω ότι ο κόσμος είναι αυτή τη στιγμή πιο ανοικτός σε μια ατζέντα με αυξημένες προσδοκίες. Ιδιαίτερα τώρα που η αυτοκρατορία ετοιμάζεται για μια τόσο κεϋνσιανή επέκταση, είναι η στιγμή για την αριστερά να χτίσει πάνω στις αυξημένες προσδοκίες και να μην υποκύψει σε διάφορους εκφοβισμούς περί χρέους και πάει λέγοντας.
ΕΤ: Ιδιαίτερα που σε αυτή την κρίση δεν μπορούν οι αντίπαλοι μας να ισχυριστούν ότι οι μισθοί, και τα συνδικάτα, φταίνε για την κρίση.
ΛΠ: Ακριβώς. Ούτε ότι οι εργαζόμενοι φταίνε για τον ψηλό πληθωρισμό, αλλά ούτε οι διάφορες κοινωνικές ομάδες έχουν οδηγήσει με τις απαιτήσεις τους σε μια δημοσιονομική κρίση του κράτους που ήταν επίσης στοιχείο του νεοφιλελεύθερου ιδεολογήματος στη δεκαετία του ’70. Ποιος μπορεί να ισχυριστεί τέτοια πράγματα σήμερα;
ΕΤ: Βλέπεις το χρηματοπιστωτικό τομέα ως τον αδύνατο κρίκο για τις παρεμβάσεις μας;
ΛΠ: Σίγουρα είναι σημαντικός, και επί πλέον είναι σε αμυντική θέση για πρώτη φορά μετά από τη δεκαετία του ’70. Εκείνη ήταν η εποχή που πραγματικά βρήκε αυτός ο τομέας τη φωνή του για πρώτη φορά μετά από την κρίση του ’30, και άρχισε να καθορίζει την ατζέντα της οικονομικής πολιτικής. Και βρήκε στις αναπτυγμένες χώρες μεγάλα στηρίγματα και στην εργατική τάξη, που σταδιακά νοιαζόταν όλο και περισσότερο για την πρόοδο του χρηματιστηρίου, μια και από αυτήν εξαρτιόταν και οι συντάξεις τους. Έτσι στον Καναδά, για παράδειγμα, είχαμε τραγελαφικά φαινόμενα όπως εργαζόμενοι να επικροτούν απολύσεις εργαζομένων στις επιχειρήσεις επειδή αυτό έτεινε να αυξήσει την τιμή της μετοχής.
ΕΤ Ένα άλλο παράδειγμα που μου έρχεται στο νου είναι όταν οι επιχειρήσεις μείωναν τα μελλοντικά τους επενδυτικά προγράμματα, ακριβώς για να μοιράσουν το πλεόνασμα της εταιρίας στους μετόχους, και με αυτό τον τρόπο να κρατήσουν την τιμή της μετοχής ψηλά.
ΛΠ: Ακριβώς. Και αυτό αποτέλεσε μια εξαιρετικά δυσμενή αντίφαση. Τώρα όμως, το γεγονός ότι τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα έχουν απαξιωθεί, ότι οι εργαζόμενοι και εργαζόμενες αρχίζουν και βλέπουν την ανάποδη μεριά της σύνδεσης των αποταμιεύσεων τους με την τύχη του χρηματιστηρίου, ανοίγει ο δρόμος για να επιχειρηματολογήσουμε ότι ο χρηματοπιστωτικός τομέας πρέπει να αντιμετωπιστεί ως επιχείρηση κοινής ωφέλειας. Και είναι ειρωνικό ότι ακόμα και αρκετά δεξιοί σοσιαλδημοκρατικοί οικονομολόγοι αρχίζουν να το λένε αυτό δειλά δειλά. Πάρε για παράδειγμα τον William Buiter που ήταν στη νομισματική επιτροπή της Τράπεζας της Αγγλίας, και που επιχειρηματολογεί ότι πρέπει να επιβληθούν σε όλα τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα αυστηρούς κανόνες, και μάλιστα οι ίδιοι για όλα τα ιδρύματα, για το πόσο μπορούν να δανείσουν σε σχέση με το κεφάλαιο τους. Αλλά αν τέτοιοι άνθρωποι επιχειρηματολογούν έτσι, που είμαστε εμείς ως αριστερά;
ΛΠ: Να το πω έτσι. Χωρίς το δημοκρατικό έλεγχο πάνω στα πλεονάσματα που διαχειρίζεται ο χρηματοπιστωτικός τομέας δεν μπορούμε να λύσουμε τις κυρίαρχες αντιθέσεις των σύγχρονων κοινωνιών μας. Θα χρειαστεί για να μπορούμε να επενδύσουμε σε πράσινες τεχνολογίες αν είναι να σώσουμε τον πλανήτη από τις κλιματικές αλλαγές. Θα χρειαστεί αν είναι να επενδύσουμε σε θέσεις εργασίας και σε αναπτυξιακά προγράμματα σε αποκεντρωμένο επίπεδο. Θα χρειαστεί αν θέλουμε να πάρουμε πίσω τις πόλεις μας από τους κατασκευαστές.
ΕΤ: Το πρόβλημα με το τελευταίο είναι ότι τα πιο πολλά κόμματα της κεντροαριστεράς και κεντροδεξιάς είναι σε συμμαχία με κατασκευαστικούς ομίλους, που συνήθως έχουν και ΜΜΕ στον όμιλο. Και βλέπουμε ότι λύσεις που εμφανίζονται ως τεχνοκρατικές, στην πραγματικότητα ενισχύουν αυτή τη σχέση. Για παράδειγμα σε τοπικό επίπεδο όταν τόσες επενδύσεις γίνονται με το σύστημα των ΣΔΙΤ σημαίνει ότι τα κριτήρια επιλογής για το ποιες επενδύσεις θα προχωρήσουν δεν είναι πια η δημοκρατική βούληση της κοινότητας, αλλά η κερδοφόρα του ιδιωτικού τομέα.
ΛΠ: Έτσι γίνεται συνήθως. Σου θυμίζω ότι τα τοξικά ομόλογα έχουν και αυτά μια «ουδέτερη» τεχνοκρατική έμπνευση – κάποιοι εκσυγχρονιστές σκεφτήκανε πως με αυτό τον τρόπο θα αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της στέγασης των φτωχών με αγοραίες λύσεις. Οι σύμβουλοι του Κλίντον αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα, αλλά φτάσαμε σε μια εποχή όπου ακόμα και ο Jesse Jackson μίλαγε για ένα ουράνιο τόξο (προοδευτική συμμαχία δηλαδή) για το Wall Street!
Αλλά δεν είναι μόνο θέμα χρηματοπιστωτικού τομέα. Πρέπει να έχουμε και αναβαθμισμένες προσδοκίες σε σχέση με τι παράγεται στην «πραγματική» οικονομία και πως. Στην ομιλία μου θύμισα ότι στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο οι επιχειρήσεις αυτοκινήτου αλλάξανε προσανατολισμό για τις ανάγκες του πολέμου και έφτιαχναν, μεταξύ άλλων, αεροπλάνα. Γιατί τώρα δεν μπορούν να μεταστραφούν, εν μέρει τουλάχιστον, στις οικολογικές ανάγκες για εναλλακτικές μορφές ενέργειας; Αλλά θέλω να υπογραμμίσω και το πως. Θέλω να ξαναμπεί το θέμα των εναλλακτικών επιχειρησιακών σχεδίων από τη μεριά των εργαζομένων. Ούτε είμαι αφελής για τον καταμερισμό εργασίας – υπάρχει χώρος να ενσωματώσουμε και επιστήμονες και μηχανικούς σε αυτή τη κατεύθυνση• στην κατεύθυνση της ανάπτυξης χρήσιμων προϊόντων για τις ανάγκες της κοινωνίας. Είναι εντυπωσιακό πόσή χρήσιμη γνώση είναι διάσπαρτη στις κοινωνίες μας. Εδώ στις πιο δύσκολες στιγμές του σταλινισμού στη δεκαετία του ’30, είχαμε μηχανικούς, εν μέρει γιατί δεν μπορούσαν να βρουν δουλειά στη Δύση, να παγαίνουν στη Σοβιετική Ένωση για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Τέτοιοι επιστήμονες μπορεί να δουλεύουν με απλούς εργαζόμενους για να αναπτυχθούν οι ικανότητες τους. Επί πλέον, με αυτό τον τρόπο χτίζεις διαφορετικές κοινωνικές συμμαχίες.
ΕΤ: Βλέπω εδώ μια σχέση με αυτά που είπες στην ομιλία σου για την δημοκρατικοποίηση του κράτους. Μίλησες ότι αυτό θα έπρεπε να είναι από τα κυρίαρχα μελήματα της αριστεράς. Ότι δεν μπορούμε, ως πρόταση, να επιστρέψουμε στο κράτος της σοσιαλδημοκρατίας, που συχνά ξεχνάμε πόσο ιεραρχικό ήταν και πόσο πηγή αλλοτρίωσης. Τώρα λες ότι η αριστερά πρέπει να κάνει το ίδιο και στο οικονομικό σκέλος. Αντί μόνο να εξαγγέλλει πολιτική, να προωθεί πρακτικές που ενισχύουν την ικανότητα των ατόμων να παίρνουν αποφάσεις και να εκτελούν σχέδια για τις δουλειές τους.
Αυτό για τις ικανότητες με ενδιαφέρει πολύ. Αλλά να κάνω μια ερώτηση. Καταλαβαίνω τι σημαίνει μια τέτοια στρατηγική για ένα συνδικάτο σε μια μεγάλη επιχείρηση της μεταποίησης. Το συνδικάτο μπορεί να ζητά διαφορετικές μορφές κατάρτισης που ενισχύουν τις ικανότητες των εργαζομένων, μπορεί να ζητά πληροφόρηση για να είναι σε θέση να διαμορφώνει εναλλακτικά επιχειρησιακά σχέδια κλπ. Μπορώ να το καταλάβω και στο δημόσιο τομέα• το πως θα μπορούσαν οι εργαζόμενοι και εργαζόμενες στο κοινωνικό κράτος να ενισχύσουν την ικανότητα τους να συνεργάζονται με τα άτομα, και τις ομάδες, που έχουν ανάγκη των κρατικών υπηρεσιών. Αλλά τι σημαίνει για τον γκρίζο τομέα, όπου δουλεύουν τόσοι νέοι και νέες, όπου μπορεί η εργασία να είναι μερική, μπορεί να είναι από το σπίτι, μπορεί ένας εργαζόμενος να μην βλέπει τους άλλους, ούτε καν το αφεντικό;
ΛΠ: Αυτό αποτελεί κορυφαίο ζήτημα για την αριστερά. Να ερευνήσουμε τις στρατηγικές δικτύωσης των νέων σε τέτοια επαγγέλματα, όπου μέσα από το διαδίκτυο ανταλλάζουν πληροφορίες για το κλέψιμο των copyright, για δημιουργικά κολάζ λογισμικού, κλπ. Χρειαζόμαστε ανθρώπους που κατανοούν τις τεχνολογικές εξελίξεις σε αυτόν τον τομέα. Ξεχνάμε καμιά φορά το πόσο πια η συσσώρευση γίνεται σε χώρους που μπορεί να μην είναι βιομηχανικοί, αλλά είναι παραγωγικοί, και με την παραδοσιακή και με τη μαρξιστική έννοια – στη βιομηχανία ψυχαγωγίας, και σε μια σειρά προϊόντα, που παράγονται μέσα από ένα πολύ πολύπλοκο καταμερισμό εργασίας, όπως τα DVD, τα προγράμματα για κομπιούτερ κλπ.
Σε συνθήκες ύφεσης η αριστερά θα μπορούσε να ξανασκεφτεί τοπικά σχέδια ανάπτυξης, με νέες θέσεις εργασίας, που θα ενσωμάτωνε και τέτοια νέα στοιχεία. Και αυτά θα μπορούσαν να είναι υπό τον έλεγχο εκλεγμένων αντιπροσώπων σε τοπικούς προγραμματικούς οργανισμούς. Και θα μπορούσαν να έχουν αυτοί οι εκλεγμένοι τη νομική υποχρέωση να βρουν δουλειά στους ανέργους της περιοχής, όπως στον Καναδά τα εκλεγμένα εκπαιδευτικά συμβούλια πρέπει να φροντίσουν για την εκπαίδευση όλων των παιδιών, Εδώ γυρίσαμε κύκλο. Γιατί κάτι τέτοιο θα χρειαζόταν μια τεράστια μεταφορά πόρων στο τοπικό επίπεδο, δηλαδή θα χρειαζόταν το κράτος να προωθεί ένα κομμάτι του πλεονάσματος που περνάει από το χρηματοπιστωτικό τομέα σε τέτοιου είδος δραστηριοτήτων. Και βέβαια χωρίς μια αλλαγή στο συσχετισμό δύναμης ξέρουμε ποια άτομα θα κερδίζανε τις εκλογές σε τέτοια όργανα – αυτοί που είναι πρόθυμοι να συνεργαστούν με τα κατασκευαστικά συμφέροντα που μιλήσαμε και πιο πριν.
ΕΤ: Γυρνάμε δηλαδή, και ίσως με αυτό να κλείσουμε, σε ένα παλιό επιχείρημα της αριστεράς που έλεγε ότι το δίλημμα μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου δεν μπορεί να είναι μόνο θέμα αποτελεσματικότητας. Είναι θέμα κοινωνικής δύναμης. Ο ιδιωτικός τομέας, το κεφάλαιο, έχει τη δύναμη να θέτει την ατζέντα σε μια πολύ μεγάλη γκάμα οικονομικών και κοινωνικών ζητημάτων.
ΛΠ: Ακριβώς, η πολιτική εξουσία του κεφαλαίου είναι καθοριστικής σημασίας για την αριστερά. Για αυτό υπάρχει χάσμα με τη σοσιαλδημοκρατία που λεει αφού μπορούμε να έχουμε τα ίδια αποτελέσματα μέσω της ρύθμισης, τι μας ενδιαφέρει η ιδιοκτησία; Το κυρίαρχο επιχείρημα για τη δημόσια ιδιοκτησία παραμένει η ανάγκη να αφαιρέσουμε το βασικό στήριγμα της εξουσίας της μπουρζουαζίας. Και αν δεν το κάνεις αυτό θα αντιμετωπίζεις σε μόνιμη βάση μια εξουσία που πάντα θα υπονομεύει τους στόχους σου.
O Λίο Πάνιτς είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Γιορκ (Τορόντο, Καναδάς) και εκδότης της μαρξιστικής επιθεώρησης Socialist Register
Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος είναι οικονομολόγος, μέλος της ΚΠΕ του ΣΥΝ
kokkinoprasinodiktyo.wordpress.com 